Ook weer zo’n mooie Belgische traditie: kerstbier. In de donkerste dagen van het jaar komen al die brouwerijen met hun mooiste brouwsels op de proppen om bij de haard van te nippen, terwijl buiten de sneeuw valt en binnen de engeltjes in de kerstboom hangen. De meeste Belgische kerstbieren zijn donker en zwaar, al zijn er ook lichtgekleurde uitzonderingen zoals Avec les bons voeux van brouwerij Dupont. Maar waar komt deze traditie nu precies vandaan? Dat ben ik eens gaan uitzoeken.

Een tijdje geleden woonde ik een internationaal getint bierevenementje plaats, met als een van de sprekers een jonge Belgische brouwer die over biergeschiedenis zou vertellen. Ergens halverwege zijn verhaal kwam hij op kerstbier. Volgens hem zou dit ontstaan zijn omdat in vroeger tijden de kwaliteit van het graan nogal wisselend was. In afwachting van het beschikbaar komen van de nieuwe gerstoogst zette men tegen het einde van het jaar daarom de productie van het reguliere bier stil en brouwde men een extra zwaar kerstbier om van de oude voorraad af te komen. Of zoiets.

In alle eerlijkheid, ik begreep er niet veel van en geloofde het nog veel minder. Ik ben in al die historische literatuur nog nooit zo’n manier van doen tegengekomen en op die manier komt kerstbier ook niet in de bronnen voor. Ik neem het de jonge brouwer ook niet kwalijk: er doet nou eenmaal veel lariekoek de ronde en hij zal het wel ergens zo gehoord hebben. Maar: hoe zit het dan wél met Belgisch kerstbier?

In België moet je in de oude bronnen nou eenmaal zowel in het Nederlands als in het Frans zoeken. Maar op zoek naar ‘kerstbier’ of ‘bière de Noël’ zul je weinig vinden… want in de oudste vermeldingen is sprake van een heel andere taal. Eind december 1896 adverteerden twee cafés in Charleroi, de Cheval Arabe en de Globe, beide bekend om hun Engelse bieren, met hun ‘Christmas! Christmas!’ Het publiek moest maar snel komen want het Christmas-bier zou maar kort beschikbaar zijn.[1]

In de jaren erna werd het, gezien de krantenadvertenties, vaste prik bij de Cheval Arabe in de Rue de la Montagne maar ook bij andere cafés in Charleroi en elders. Maar wat was het precies? In 1900 adverteerde de Oxford Bar in Brugge met zijn ‘Double Scotch Christmas ale’, terwijl in 1901 de Cheval Arabe liet weten dat zijn Christmas was gemaakt door brouwerij MacEwan’s in Edinburgh. Een zekere A.J. Simon in Brussel adverteerde in 1903 met ‘Christmas Beer (double Scotch Ale)’ gemaakt door W. Younger & Co te Edinburgh. En in 1911 was in Luik ‘Scotch-Ale Christmas-Bier’ te koop van Allsopp’s uit Burton-on-Trent.[2]

Dus wat was kerstbier in België in die jaren? Geïmporteerde Scotch ale van de andere kant van de Noordzee, zwaar donker Brits bier. ‘Christmas menschen, dat is een Engelsch bierken, maar ge moogt er niet veel van drinken, want anders ziet ge de wereld als een peerdekensmolen draaien.’[3]

Engels bier was razend populair bij de Belgische bierliefhebber. Rond 1900 was Belgisch bier vaak slap en met ouderwetse middelen gebrouwen. Er was dan ook nauwelijks export (terwijl tegenwoordig ruim de helft van de Belgische productie naar het buitenland gaat) maar wel import van met name Engels en Duits bier. Werd in 1890 nog zo’n 55.000 hl bier geïmporteerd, tien jaar later was dat 149.000 hl, en dat verdubbelde nog naar 317.000 hl in 1912, toen zowat 2% van al het in België gedronken bier import was. De Belgen hadden dorst naar buitenlands bier en niet zo’n beetje. Ongeveer de helft van de import was Duits, de andere Engels.[4]

Paniek bij de Belgische brouwers, verbazing bij de importeurs, zoals bij een zekere heer Richardson, die bier van brouwerij Whitbread in België invoerde: ‘Ons succes kunnen we niet danken aan reclame, want die hebben we bijna niet gemaakt.’ In Brussel opende de man in 1908 dan ook een immens filiaal waar jaarlijks 600.000 flessen Engels bier voor de Belgische markt gebotteld werden; er was ruimte voor anderhalf miljoen.[5]

Men importeerde dus pale ale, stout (lees meer) en Scotch ale. Maar ‘Christmas’ was in het Verenigd Koninkrijk geen biersoort. Ik heb nog even nagevraagd bij de Engelse bierkenner Martyn Cornell, maar vermoedelijk verkocht men in België simpelweg de Scotch Ale als kerstbier, mogelijk met speciaal voor dat land ontworpen kerstetiketten. Af en toe zijn er ook advertenties die spreken van de verkoop van Scotch en Christmas als twee verschillende bieren, maar over het algemeen moet het hetzelfde zijn geweest.[6]

Het was natuurlijk een kwestie van tijd voordat de Belgische brouwerijen overgingen tot het imiteren van het Britse product, inclusief het kerstbier. Brouwerij Alfred Jadin in Dampremy bij Charleroi probeerde in 1903 al zijn ‘bière triple’ te slijten als ‘bière de Noël’, en in 1907 kwam brouwerij Beaudrihaye in Luik met zijn ‘Canterbury Christmas’.[7] Met name na de Eerste Wereldoorlog nam het brouwen van Engelse bierstijlen onder Belgische brouwers een grote vlucht. Engels bier werd immers bovengistend gebrouwen en vroeg dus voor kleinere brouwertjes minder investeringen dan bieren van Duitse snit. Wie de bieretiketten uit die jaren bekijkt, ziet duidelijk dat kerstbier, steevast als Engelse ‘Christmas’ in de markt werd gezet. Kerstbier was dus duidelijk geen van oorsprong inheems Belgisch product! (Dat daarentegen het pils Stella Artois oorspronkelijk een kerstbier zou zijn, lijkt niet te kloppen, lees dit artikel)

Een bekend kerstbier werd de Gordon X-mas, in 1934 gedeponeerd door de bekende Belgisch-Engelse importeur John Martin. Het bestaat nog steeds en werd al die tijd speciaal in Schotland geproduceerd, tot enkele jaren geleden brouwerij Palm het mocht gaan maken. Het was dus niet, zoals wel eens werd beweerd, het ‘eerste kerstbier op het continent’ maar is wel een van de langst bestaande.[8]

Tegenwoordig kent België tientallen kerstbieren; elke zichzelf respecterende specialiteitenbrouwerij voert er wel een. En hoewel er uitzonderingen bestaan, zijn de meeste duidelijk trouw gebleven aan het voorbeeld van de stevige bruine Scotch Ales. Die kabouter op het etiket van N’Ice Chouffe heeft niet voor niets een Schots rokje aan! Nu ik erover nadenk, een aantal van die stevige Schotse bieren heeft mogelijk als model gediend voor de eerste stevige donkere trappistenbieren zoals Westmalle en Rochefort. Is Chimay Blauw in 1948 niet aanvankelijk geïntroduceerd als kerstbier? Nou dan…

[1] Journal de Charleroi 20-12-1896.
[2] La Patrie 18-12-1900; Gazette de Charleroi 5-12-1901; La Meuse 12-12-1903, 18-12-1911.
[3] De Poperinghenaar 6-1-1929.
[4] Paul Godaert, Les présidents des brasseries Artois: Léon Verhelst, Henry van den Schrieck, Werner de Spoelbergh, Raymond Boon, Virton 1993, p. 24.
[5] Godaert, Les présidents des brasseries Artois, p. 25; Le petit bleu du matin 29-6-1908; Le soir 24-6-1908.
[6] Bijvoorbeeld ‘Scotch et christmas de la célèbre brasserie Younger, d’Edimbourg’ (Gazette de Charleroi 7-2-1910) of  ‘Aitchson’s Scotch ale [en] Christmas beer’ (Journal de Bruges 18-12-1921).
[7] Gazette de Charleroi 24-12-1903; La Meuse 23-12-1907.
[8] https://www.boip.int/nl/merkenregister; http://www.bierpassie.com/article/2181/het-eerste-kerstbier-op-het-continent.