Oost-Indisch Haantjesbier

Vorige week vrijdag mocht ik de wedergeboorte van een verloren bier inleiden: Haantjesbier. Op het Festijn van Tachtig, een festival rond de rebelse schrijvers van eind 19e-eeuws Amsterdam die dit Oost-Indische bier dronken. En wát een goed bier is het geworden!

In december vorig jaar kreeg ik een mailtje van Stephen Grigg, van brouwerij De Kromme Haring in Utrecht. Hij was op zoek naar het recept van Haantjesbier. Wat wil het geval? In 2016 is deze brouwkroeg gestart dankzij crowdfunding, en degene die het meeste had ingelegd mocht zelf een bier naar keuze laten brouwen. Die grootste crowdfunder was Simon Mulder (geen familie): dichter, voordrachtskunstenaar en organisator van poëziefestivals. Altijd gestoken in onberispelijke kostuums die zo uit de 19e eeuw lijken te komen. Hij wilde het bier proeven dat de Tachtigers in de jaren 1880 dronken bij hun vergaderingen: Haantjesbier.

De Tachtigers (links Willem Kloos) heffen het glas. Misschien wel met Haantjesbier.De Tachtigers, wie waren dat ook alweer? Zoals je je misschien nog herinnert van het vak Nederlands op de middelbare school, was het een groepje jonge, rebelse schrijvers en kunstenaars die zich afzetten tegen de gezapigheid van burgerlijk Nederland op dat moment. Mensen als de erop los levende Willem Kloos (‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’), de idealist Frederik van Eeden en de zintuigelijke Herman Gorter (‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’).

En Haantjesbier is dus wat er geschonken werd in café De Karseboom in de Kalverstraat waar de Tachtigers in 1881 bijeen kwamen.[1] In feite was zelfs het drinken van Haantjesbier al een recalcitrante daad, want dé rage in bierland van dat moment was het Beiers bier, waarvan de bekendste het pilsener is geworden. Niet toevallig was Heineken een jaar eerder begonnen zijn pilsener te brouwen, in 1880.[2] De Amsterdamse straten waren gevuld met Münchener biercafés met Beierse kelnerinnen, die soms 14 pullen van een halve liter tegelijk droegen.[3] Maar de tachtigers dronken Haantjesbier!

Echter, wat was dat? Dat kon ik Stephen Grigg van De Kromme Haring en de sympathieke poëet Simon Mulder vertellen: het was oorspronkelijk bier voor Oost-Indië. Het was genoemd naar De Haan, de Amsterdamse brouwerij aan de Geldersekade, die dateerde van 1611. Zij specialiseerden zich in het leveren van bier aan de VOC. Het had in het verre oosten zelfs medische toepassingen: eind 17e-eeuw was er al een tropendokter die schreef over een patiënt aan de Indiase Coromandelkust, die Haantjesbier dronk waar wat nootmuskaat in was geraspt. En in 1742 vermeldde een instructieboek voor scheepsdokters dat roggemeel met haantjesbier gekookt ‘de buik opende’ (met andere woorden: laxerend werkte).[4]

Haantjesbier: blijkbaar waren er in Indië ook valse flessen in omloop.Vooral in de 19e eeuw was het Haantjesbier een begrip in Nederlands-Indië. Indonesiërs noemden het in het Maleis ‘Bier Ajam’: kippenbier.[5] De Haan (inmiddels Haan & Sleutels genaamd) was rond 1850 een van de twee grootste brouwerijen van Amsterdam en Nederland. Ze ondervonden vanaf 1868 echter concurrentie van de snel groeiende nieuwe industriële brouwerijen die Beiers bier maakten, zoals Amstel en Heineken. De Haan en Sleutels moest mee met zijn tijd, en liet in 1874 een tweede brouwerij bouwen aan de Nieuwe Achtergracht, bij het Weesperplein. Hier werden voornamelijk ondergistende bieren in Duitse stijl gebrouwen. De oude brouwerij aan de Geldersekade sloot in 1888, wat het einde van het oude Haantjesbier betekende. De naam Haantjesbier ging over het pils van de nieuwe brouwerij, die in 1917 uiteindelijk alsnog moest sluiten.[6]

Was er dus nog een recept, om ons te laten proeven wat de Tachtigers ooit dronken? Helaas niet van het échte Haantjesbier, die gegevens zijn verloren gegaan. Echter, ik had wel een recept gevonden voor ‘Oost-Indisch Bier’ uit 1866. Vermoedelijk van de Haagse brouwer Bernardus Marinus Perk, en dat was een oom van de dichter (en lid van de Tachtigers) Jacques Perk. Mogelijk was er dus ook langs deze weg een Tachtigers-connectie.[7]

Haan en Sleutels - Oost-Indisch bier - Bron bieretiketten.nlEen bier met flink veel hop, dat na een eerste kookbeurt in een zilveren bak moest lopen om daar het eiwit te laten bezinken. Hoe minder eiwit, hoe minder het onderweg kon bederven. Daarna moest het bier opgeslagen worden in houten vaten die doortrokken waren van de smaak van jeneverbessen, en er ging een kleine hoeveelheid brandewijn bij, waarna het acht tot twaalf maanden moest rijpen. En dán pas ging het op transport.

Een interessant bier dus, maar niet eentje die je even op een achternamiddag in de keuken brouwt. Vooral bier rijpen is een vak apart, omdat er allerlei nauwelijks begrepen biologische processen bij plaatsvinden. Maar Stephen Grigg en zijn kompaan Gijs van Wiechen van De Kromme Haring kunnen dat, dat hadden ze al met diverse mooie gerijpte bieren bewezen.

Vrijdag 27 oktober beloofde dus een mooie avond te worden, in het theater van het Tropenmuseum in Amsterdam, en dat werd het ook. Toneelgroep Oude Koeien speelde een stuk over het leven van Tachtiger Willem Kloos, op tekst van Simon Mulder, en voorafgaand werd het Haantjesbier gepresenteerd. Ik mocht kort iets over het bier en zijn achtergrond vertellen, waarna dichter en acteur (en oud-dichter des vaderlands) Ramsey Nasr het eerste officiële biertje in ontvangst nam.

Ook ik mocht op dit literaire festival uit eigen werk voordragen. Ramsey Nasr drinkt de eerste officiële teug Haantjesbier. Rechts dichter en organisator Simon Mulder. De cast van 'Willem Kloos: Die moet een wereld in zijn boezem dragen' heft het glas. Verkoop van Haantjesbier na afloop, voor thuis of onderweg.

Voorafgaand aan de voorstelling mocht ik al even proeven, en bovendien liep ik er collega-bierschrijver Marco Daane tegen het lijf, die momenteel werkt aan een biografie van Tachtiger Jac. van Looy. Samen lieten we ons een Haantjesbier smaken, en we waren allebei van hetzelfde oordeel: dit is zoals het in de 19e eeuw ook gesmaakt moet hebben. Ik ben niet goed in het opschrijven van proefnotities, maar het was een heerlijk gerijpt bier met een mooie complexe smaak. Dit is historisch bier zoals het eigenlijk hoort: geen concessies aan snelle levertijden of hippe hopsoorten, maar wél steengoed.

Het Haantjesbier is vooralsnog een eenmalig brouwsel van de Kromme Haring, dus ga snel naar Utrecht om het bij hen in de brouwkroeg te proeven uit robuuste driekwartliterfles. En hou Simon Mulder en zijn poëziefestijnen in de gaten: er is nu dus historisch bier, maar er zijn ook regelmatig activiteiten rond een heuse absintbar…

[1] Prof. Dr. P. de Rooy, ‘Bier, kunst en politiek: De Nieuwe Gids in Amsterdam’, in: Jaarboek Amstelodamum, nr. 81 (1989), p. 175-187.

[2] http://bierinnederland.blogspot.nl/2017/10/175-jaar-pilsener-en-140-jaar-nederlands.html

[3] De Tijd 11-1-1958.

[4] J. Gawronski, ‘Bier voor de VOC. De productie en inkoop in Amsterdam in het midden van de 18de eeuw’, in: Kistemaker en Van Vilsteren, Bier! Geschiedenis van een volksdrank, p. 132-145 Aegidius Daalmans, De nieuw hervormde genees-konst gebouwd op de gronden van het acidum en alcali, Amsterdam 1720, p. 103; Abraham Titsingh, Konst-broederlyke lessen of noodige aanmerkingen wegens de koortszen op schepen van oorlog, tot nut der heelmeesteren, Amsterdam 1742, p. 78.

[5] M.T.H. Perelaer, Baboe dalima: opium roman, deel 2, Rotterdam 1886, p. 249.

[6] Pim van Schaik en Kees Volkers, Ontdek de bieren van Amsterdam. Brouwerijen, biercafés en historie, Amsterdam 2013, p. 55.

[7] De praktische bierbrouwer, bewerkt door een oudbrouwer, Amsterdam 1866, p. 104-105. Voor mijn bewerking naar een hedendaags recept , zie: Roel Mulder, Verloren bieren van Nederland, Houten 2017, p. 153. Voor mijn argumentatie dat B.M. Perk de auteur van De praktische bierbrouwer is, zie http://verlorenbieren.nl/verloren-bieren-47-de-praktische-bierbrouwer-1/ en http://verlorenbieren.nl/verloren-bieren-47-de-praktische-bierbrouwer-2/.


2 reacties op “Oost-Indisch Haantjesbier”

  1. Jacco den Ouden schreef:

    Leuk Roel! Na het Princessebier volgens mij het 2e bier dat weer gereanimeerd is (buiten de amateurbrouwsels dan) dankzij jouw inspanningen. Erg leuk. Nu maar eens zien dat ik zo’n fles te pakken ga krijgen!

  2. Mijndert Eringaard schreef:

    hoi Roel, ik heb je een email gestuurd.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *