Wat is het oudste bier van Nederland?

Bierreclamemuseum Breda - BierviltjesSoms komt er zo’n vraag bij je op waarvan je denkt: waarom is die eigenlijk nooit eerder gesteld? Zoals: wat is nou het oudste, nog bestaande bier van Nederland? Want ik heb het de hele tijd wel over ‘verloren bieren’, maar welke bieren zijn nou eigenlijk niet verloren? Bieren waarbij een rechte lijn valt te trekken van hun oorsprong tot vandaag? Het antwoord komt uit 1872 en is verrassend, maar ook wel toepasselijk voor de tijd van het jaar…

Het is toch geen onbelangrijke kwestie dacht ik zo. Je staat bij het schap bij de slijter of in de supermarkt, de jaartallen en de traditie lijken je tegemoet te stralen. Bierbrouwers adverteren wat af met stoomtreinen en het uitzagen van ijsblokken. Maar hoever gaan die bieren terug? En dan bedoel ik niet de merken of brouwerijen, maar de combinatie van merknaam, biersoort en recept. Okee, eventueel onderbroken door een Wereldoorlog of een tijdelijke productiestop. Maar wel zodanig dat er sprake is van continuïteit.

Bij het beantwoorden van die vraag kan ik het, om te beginnen, mezelf makkelijk maken door te beginnen in 1980. In dat jaar bestonden er minder bieren dan ooit in Nederland. Er bestonden maar vijftien brouwerijen, die op twintig locaties bier maakten. Een aantal daarvan (o.a. Ridder in Maastricht, Hengelo, Leeuw) zijn inmiddels gesloten, dus die kunnen we al wegstrepen. Allerlei andere leuke bieren, zoals alles van ’t IJ, Hertog Jan, Jopen, Texels en alle microbrouwers dateren van daarna dus ook die laten we buiten beschouwing.

Grolsch: misschien dan wel 400 jaar karakter, maar hun pils bestaat nog geen honderd jaar.

Grolsch: misschien dan wel 400 jaar karakter, maar hun pils bestaat nog geen honderd jaar.

Vervolgens was het assortiment in 1980 smaller dan ooit: de vaderlandse brouwers maakten alleen maar heel veel pils, met nog wat oud bruin en bockbier erbij. We moeten dus vooral zoeken naar de begindata van die pilseners. En dat betekent dat er meteen weer een heel stel bieren afvalt, want bijvoorbeeld Bavaria maakt pas pils sinds 1925.[1] Vergeet dus dat jaartal 1719 op het etiket, want wat in de fles zit bestaat nog geen honderd jaar. Van een andere beruchte jaartallenfetisjist, Grolsch, kon ik zo gauw geen pils vinden van vòòr 1922, maar ik moet het nieuwe boek over ‘400 jaar karakter’ er nog eens op naslaan.[2] Hoe het ook zij: nee, Peter Kuijpers in Groenlo in 1615 maakte nog geen Grolsch-pils en hij stopte het ook niet in beugelflessen. (Update: in ‘400 jaar karakter’ staat *niets* over wanneer men bij Grolsch pils ging brouwen. Overigens bestaat de naam Grolsch ook pas sinds 1913.)

Nu we ook die van de lijst hebben weggestreept, laten we ook een aantal Brabantse en Limburgse brouwers afvallen die in de periode 1900-1930 overstapten van bovengistend op ondergistend bier, waaronder het pils dat ze nu voeren. Dat geldt voor Brand, Gulpener, Lindeboom, Alfa en Budels.[3] En vergeet ook de trappisten van Koningshoeven: hun bovengistende Trappist dateerde van 1958 en maakte in 1993 plaats voor Enkel, waarvan op zijn beurt in 2000 de productie werd gestaakt. Hun huidig assortiment dateert van na 1980.[4]

Over blijven nog maar een paar bieren waarvan de oorsprong in de negentiende eeuw ligt. Zo bestaat er sinds 1882 al Amstel pilsener, maar Heineken was ze net één jaar voor. Hun pils dateert van 1881. Dat was nog zonder hun zo vaak genoemde A-gist, want die werd pas in 1886 door dr. Hartog Elion opgekweekt. [5] Het eerste pils van Nederland was overigens dat van de Amersfoortsche Beierschbier-Brouwerij, dat in 1879 op het toneel verscheen. Na 1891 werd dit bedrijf voortgezet onder de naam Phoenix, en geloof het of niet, maar het Bredase bierbedrijf United Dutch Breweries laat dit nog steeds voor de export maken.[6] Zij zijn overigens ook eigenaar van het Oranjeboom-pils, dat stilletjes ook alweer sinds 1887 volgens wisselende recepten gemaakt wordt. Toen Nederland in de jaren zeventig alleen Skol kon krijgen, was Oranjeboom nog altijd een export-pils, en dat gold ook voor de periode 2004-2014, toen het van InBev niet op de Nederlandse markt mocht komen.[7]

Algemeen Handelsblad 9-5-1882 - Eerste vermelding Amstel Pils Apeldoornsche courant 20-8-1881 - Eerste vermelding Heineken pils Algemeen Handelsblad 19-1-1879 - Eerste vermelding Amersfoorts pils (eerste pils van Nederland)
Van Vollenhoven Stout, in de jaren 1980.

Van Vollenhoven Stout, in de jaren 1980.

Toch zijn deze pilseners niet de oudste bieren van Nederland. Sowieso was hun aandeel aanvankelijk bescheiden: in 1911 maakte pils bijvoorbeeld niet meer 12,7% van de productie van de Heineken-brouwerij in Rotterdam uit.[8] Voor het oudste bier moeten we naar andere biersoorten. Zo kwam in 1880 de Amsterdamse brouwerij De Gekroonde Valk met hun Van Vollenhoven Stout. De makers hadden zich voorgenomen ‘een even krachtig en gezond Stout te bereiden als het beroemde Engelsche, dat vaak door geneeskundigen aanbevolen wordt’. Ze hadden hiervoor een nieuwe installatie aangelegd, met hulp van ‘een ervaren Engelschen brouwer’.[9] Deze stout bleef het paradepaardje van de brouwerij, tot deze in 1949 werd overgenomen en gesloten door Heineken. Die laatste bleef het stout echter nog wel produceren, tot 2002, al schijnt het dat het tegen die tijd een ondergistend bier was geworden. Eind 2006 was het echter weer terug, op initiatief van de heren van de Stichting De Gekroonde Valk, die het originele bovengistende recept uit 1949 hadden bemachtigd uit handen van de weduwe van de laatste brouwer. En het Stout zal voorlopig nog wel even op de markt blijven, want in het voorjaar van 2017 openen de heren een eigen brouwerij, op het terrein van de voormalige Amsterdamse Oostergasfabriek. Daar kom ik nog op terug![10]

Maar zelfs die stout is niet het oudste bier. Leuk genoeg moeten we kijken naar die andere ondergistende bierstijl: bock. Zo kwam Heineken in februari 1874 met een bockbier. In februari, want het was toen nog een typisch lentebier (zie dit artikel). In 1992 is het gewone Heineken bockbier echter vervangen door Heineken Tarwebok, zodat we, andere receptuur, andere naam, tegenwoordig niet van hetzelfde bier kunnen spreken.[11]

Nee, het oudste nog bestaande Nederlandse bier is: Amstel Bockbier. In april 1872 werd er voor het eerst mee geadverteerd.[12] De productie ervan heeft tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog een tijdje stil gestaan, maar dat geldt ook voor de pilseners. In de jaren dertig was Amstel verder een van de drijvende krachten achter de ‘landelijke’ bockbierintocht in Amsterdam, compleet met echte bokken.[13] In de jaren zestig was het nogal low-profile, maar na de overname van Amstel door Heineken in 1968, kwam er in 1972 een restyling van het Amstel Bock-etiket. Toch moet de productie ervan weer een paar jaar hebben stilgelegen, want in 1980 werd het opnieuw gelanceerd, ‘aangezien dit type bier zich de laatste jaren in een toenemende belangstelling mag verheugen.’ Dat was waarschijnlijk ook het moment waarop het alcoholpercentage omhoog werd geschopt van 6,5 naar 7%. Hoe dan ook, na een korte pauze was het ‘diep-rode bier dat zich kenmerkt door een krachtige, rijke smaak en een mooie schuimkraag’ weer terug, in 1983 ook op fust.[14]

Algemeen Handelsblad 21-4-1872 - Eerste vermelding Amstel Bockbier Amstel Bockbier - Bron: bieretiketten.nl Amstel Bockbier - Bron: bieretiketten.nl Amstel Bockbier 1972 - Bron: bieretiketten.nl
Amstel Bockbier - Vers van 't vat september 1980

Amstel Bockbier – Vers van ’t vat september 1980

Amstel Bock is dus, met wat horten en stoten het oudst, en dat stemt me dan wel vrolijk. Het staat immers bekend als een verrassend aardig bier, met bovendien die leuke bockbiertraditie eromheen. Om bierhistoricus extraordinaire Ron Pattinson even te citeren, ‘Amstel Bock is proof that Heineken can brew a pretty good beer for a great price. When they can be arsed. Why don’t they do it more often?’[15] Het oudste bier van Nederland is kortom een goed bockbier, dat bovendien gemakkelijk te krijgen is voor niet al te veel geld. Het kon slechter.

Tot slot, een eervolle vermelding voor Mestreechs Aajt van Gulpener. Dit mooie, veel te spaarzaam verkrijgbare zure bier is sinds 1984 op de markt, maar gemaakt naar het voorbeeld van aajt zoals dat nog eind jaren vijftig werd gemaakt. Een gat van een paar decennia is net iets te groot om van continuïteit te spreken, maar het blijft een mooie voortzetting van de oude traditie, en daar is niets aan verzonnen deze keer.

 

[1] Antoon Swinkels en Peter Zwaal, Bavaria, biografie van een brouwerij en een familie uit Lieshout, Lieshout 2008, p.154.
[2] Tubantia 7-4-1922. Op bieretiketten.nl zijn geen etiketten te vinden van vóór de fusie met de Enschedesche bierbrouwerij in 1922.

[3] Brand schakelde over rond 1900, G. Crutzen e.a., Traditie en vernieuwing, 125 jaar Brand, Wijlre 1996, p. 74-77; Gulpener en Lindeboom in 1913 (wikipedia en lindeboom.nl); Alfa rond de eeuwwisseling (wikipedia, biernet.nl); Dommels ging om in ca. 1926, Myriam van Moolenbroek-Vogels, ‘Leven in de brouwerij’, in: Merckenswaert, jaarboek 1994 Heemkundekring ‘Weerderheem’ Valkenswaard, p. 46. Budels was voor de Tweede Wereldoorlog nog erg klein en maakte licht en donker lager.

[4] Jef van den Steen, Trappist. Het bier en de monniken, Leuven 2003.

[5] Algemeen Handelsblad 9-5-1882; Apeldoornsche courant 20-8-1881; Keetie Sluyterman en Bram Bouwens, Heineken: 150 jaar. Brouwerij, merk en familie, Amsterdam 2014, p. 91.

[6] http://www.udbexport.com/en/merken/11-phoenix.html.

[7] Vergelijk http://verlorenbieren.nl/princessebier-van-doranjeboom/. Productiecijfers van o.a. Oranjeboom pilsener: Archief Oranjeboom, Stadsarchief Rotterdam.

[8] barclayperkins.blogspot.nl/2015/02/lets-brew-wednesday-1911-heineken.html.

[9] Het nieuws van den dag 30-4-1880; De standaard 1-5-1880.

[10] Zie ook http://verlorenbieren.nl/verloren-bieren-15-van-vollenhovens-stout/. Vgl. Het Parool, 20-11-2006. Voor de brouwerij in aanbouw: http://www.vanvollenhovenbieren.amsterdam/.

[11] vgl. De Telegraaf 8-10-1992.

[12] Algemeen Handelsblad 21-4-1872.

[13] Vgl. De Tijd 18-11-1936.

[14] Vers van ’t vat november 1972, p. 12-13; september 1980 p. 5; september 1983 p. 9.
.
[15] http://barclayperkins.blogspot.nl/2014/09/bokbier-season.html.


11 reacties op “Wat is het oudste bier van Nederland?”

  1. Titus schreef:

    Altijd is er weer mooi en goed nieuws over de Phoenix Brouwerij. Met interesse gelezen.

    Titus

  2. John schreef:

    Begrijp ik het goed dat Heineken de oudste pils (zei het met een wat gewijzigde receptuur) van Nederland is???

  3. Roel Mulder schreef:

    Naja, of die Phoenix dus :-]

  4. Peter Strijbos schreef:

    Niet één keer kom ik de naam “Dommelsch bier ” tegen… brouwerij Snieders in Dommelen sinds 1744!!!!

  5. Roel Mulder schreef:

    @Peter Strijbos: Dommelsch pils dateert van 1924. Het gaat er niet om hoe oud de brouwerij is, maar hoe oud het biertype. Overigens klopt 1744 ook niet: de brouwerij in Dommelen was al bekend in 1703 🙂

  6. Jemoeder schreef:

    Wat een achterlijke onzin. Dommelsch is de oudste brouwerij en het oudste bier van Nederland. Niet te zuipen, maar Amstel Bock bier haha, laat me niet lachen. Bock bier is per definitie later op de markt gekomen dan reguliere pils. Wat een onzin.

  7. Roel Mulder schreef:

    Beste Jemoeder,
    Dank je voor je genuanceerd geformuleerde mening. Echt een aanwinst voor op deze website. Maar als bockbier ‘per definitie’ later op de markt kwam dan pils, noem dan eens een Nederlands pils van voor 1872?
    (…volgt een lange stilte…)

  8. Ariël Meeusen schreef:

    Oudste vermelding rond 1342. Bockbier stond bekend als Einbecker Bier. Dat later werd verbasterd tot Einbeckisch en weer later tot Bock. Einbeckisch Bier werd in het plaatselijke dialect als Ain-pöckisch bier uitgesproken. En u kent dat wel, dan wordt het van ‘Bitte Ainpöck’ al snel ‘Bitte, ein Bock’.

  9. Ed Kinna schreef:

    What about brouwerij De Bie in Limburg? Sinds 1320 heb ik gehoord.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *