Berliner Alt: gek genoeg een Nederlands verloren bier

De voormalige brouwerij De Pauw in de Grote Kerkstraat in Culemborg.‘Ken jij deze bierstijl?’ vroeg Marco Lauret van brouwerij Duits en Lauret aan me. Hij mailde er een jpg’je bij van een etiket van een lang gesloten brouwer in Culemborg: ‘Berliner Oud’. Bij zo’n mailtje hoop ik natuurlijk altijd dat er vervolgens besloten wordt tot het opnieuw brouwen van een recept uit vroeger tijden, dus ik dacht: mooi, ik snor een oud Berlijns brouwrecept op, geef dat aan Marco en dan is mijn plicht weer gedaan. Maar… wat was dat Berliner Oud dan?

Het etiket waar Marco naar verwees kwam uit brouwerij De Pauw van Gustaaf Hustinx in Culemborg, een paar kilometer van fort Everdingen waar Duits en Lauret tegenwoordig hun mooie bieren maken. Gustaaf Hustinx (1885-1960), oorspronkelijk afkomstig uit Maastricht, had het bedrijf in 1909 overgenomen en deed het in februari 1913 alweer van de hand.[1] Mogelijk was dit vanwege de oorlogsdreiging en een carrière in het leger: Hustinx werd opgeroepen voor actieve dienst bij het tweede regiment infanterie in Den Bosch. Uiteindelijk belandde hij in Venlo.[2]

Bokbier: een van de ondergistende bieren van Gustaaf Hustinx in Culemborg.

Brouwerij De Pauw was in de 19e eeuw gesticht in een 16e-eeuws monumentaal pand aan de Grote Kerkstraat, midden in de Culemborgse binnenstad. In de korte periode dat Hustinx de brouwerij dreef, maakte hij er kennelijk vooral ondergistend bier, zoals pilsner, licht-lager en bokbier.[3] En dus Berliner Oud.

Hustinx produceerde dus bieren in Duitse stijl, en zo’n recept voor Berliner Oud (of voor het gemak even vertaald: Berliner Alt) moest wel te vinden zijn, dacht ik. Tegenwoordig staat internet immers bol van de ingescande oude boeken. Op Google Books staat dan ook menige 19e-eeuwse Duitse brouwhandleiding waar je kunt nalezen hoe je Baireuther, Goslarisch, Kottbusser of Mannheimer bier kunt maken. Maar hoe ik ook zocht, nergens een recept voor ‘Berliner Altbier’ of iets wat daarop leek. Sowieso kon ik nauwelijks reclame of andere verwijzingen naar een dergelijk bier vinden. Ja, behalve wat advertenties in Nederlandse bronnen. Dat was al verdacht.

Café Helvetia in Nijmegen, waar we Berliner Alt voor het eerst aantreffen.

Berlijn is natuurlijk vooral bekend om zijn Berliner Weisse, dat naar het schijnt al sinds de 17e eeuw bestaat en vooral in de 19e eeuw populair werd. Ik vroeg dus aan Benedikt Koch, de expert op het gebied van Weisse-historie, of die ooit van Berliner Alt had gehoord. Dat had hij niet. Wel bestond er zoiets als Berliner Braunbier, dat met suiker werd aangezoet, maar dat heb ik in Nederland weer nooit aangetroffen. Bovendien kon je Braunbier niet bepaald ‘alt’ noemen: het werd vaak al aan de kroegen geleverd wanneer de hoofdgisting nog bezig was.[4]

Als het bier in Duitsland onvindbaar is, hoe zit het dan wél? Tja, het bleek dat eigenlijk alleen in Nederland er zoiets als Berliner Alt of Oud moet hebben bestaan. Het begon, voor zover ik heb kunnen vinden, op 1 november 1886 toen de Staatscourant een registratie publiceerde van een etiket door een zekere P.A. Roelofs, uitbater van café Helvetia aan de Spoorstraat in Nijmegen. Op het etiket, waarvan geen afbeelding bewaard is gebleven, stond een portretje van de mythische bierkoning Cambrinus met daaronder de woorden ‘Berliner Alt’ en ‘trade-mark’, evenals de letters ‘F.L.’ vervlochten met de initialen van Roelofs. Het etiket zou gevoerd gaan worden op fusten en flessen, maar ik heb geen aanwijzing gevonden dat Roelofs inderdaad zo’n bier heeft gemaakt of verhandeld.[5]

Enkele weken later dook Berliner Alt wel ergens anders op. Brouwerij Corman in het Brabantse Vlijmen, die bekend stond om zijn bovengistende bieren als extra stout en pale ale, adverteerde met zijn ‘Berliner Alt, zijnde pittig en aangenaam, mousseert spoedig op de flesch en kan ook zoo van het fust gebruikt worden.’[6]

Café Belge in Den Haag beveelt zijn klanten 'pittig en gezond' Berliner Alt aan, 1887.

Binnen een paar maanden werd Berliner Alt gesignaleerd op allerlei plekken. Bij bierhandelaren in Zaltbommel, Delft en Zwolle, en het Café Belge in Den Haag prees het ‘zeer krachtig’ brouwsel als volgt aan: ‘Bierdrinkers! Wie nu voor 10 centen per flesch pittig en gezond bier wil drinken, bestelle: Berliner Alt!’[7] Waarschijnlijk in navolging van Corman werd het ook gemaakt door Junghuhn & co in Breda, Rutten in Maastricht en de Meiboom in Vlissingen.[8]

In de jaren erna werd het vooral gebrouwen door Corman in Vlijmen, die er nog in 1905 mee adverteerde, en van 1905 tot 1915 hield ene C. van der Wal te Rotterdam  het ‘hoofdagentschap’ voor Berliner oud bier.[9] Getuige advertenties moet ook Van Vollenhoven in Amsterdam het hebben gemaakt, en er is een etiket voor Berliner Alt van brouwerij De Valk in Eindhoven.[10]

Maar nu natuurlijk de grote vraag: wat voor bier was het eigenlijk? Bijna alle brouwers die het maakten, werkten voornamelijk bovengistend. Verder wordt in verschillende advertenties vermeld dat het een bier was ‘als stout’.[11] Qua prijsklasse zat het echter in de middenmoot, het was goedkoper dan echte stout, destijds een relatief zwaar bier. En het lijkt me niet afgeleid van het Altbier van Düsseldorf, dat in Nederland zo goed als onbekend was, al kende Venlo ook een Altbier dat daar mogelijk aan verwant was (maar dat is weer stof voor een volgend artikel).

Een van Cormans laatste advertenties voor Berliner Alt, in 1905. Corman had het bijna twintig jaar lang gemaakt.Dus wat moeten we hiervan maken? Ik vermoed zelf dat Berliner Alt een fantasiestijl was, ontwikkeld als poging van kleine Nederlandse brouwers om mee te liften op de populariteit van Duits bier. Een soort bovengistend, donkergekleurd antwoord op de bruine Beierse bieren die in de mode waren. Al met al heeft het nooit een grote vlucht genomen.

Blijft de vraag: hoe past het Berliner Oud van Hustinx uit Culemborg in dit plaatje? Die maakte vooral ondergistend bier. Mogelijk was zijn Berliner Oud weer een ondergistende variant op de producten van Corman en co. We zullen het helaas nooit weten. Hustinx deed zijn brouwerij in 1913 over aan ene H. van den Heuvel, die er in 1916 definitief mee stopte. Het pand aan de Grote Kerkstraat raakte in gebruik als kolenhandel, meubelfabriek, ijsfabriek en opslag voor groenten en fruit. Toen het eenmaal compleet was uitgewoond, is het gerestaureerd. Daarbij werden nog wat flesjes en etiketten aangetroffen.[12] Verder is er niets van de gang van zaken in de brouwerij bewaard gebleven.

[1] Culemborgsch Nieuws- en Advertentieblad 1-1-1909, 15-3-1913; Culemborgsche courant 6-2-1913.
[2] Vriendelijke mededeling van Nico Luttik, die tevens uitgebreid heeft meegedacht met dit artikel.

[3] bieretiketten.nl; Culemborgsch Nieuws- en Advertentieblad 20-1-1912.

[4] https://www.beeradvocate.com/articles/10019/berliner-braunbier/

[5] Nederlandsche Staatscourant 1-11-1886.

[6] Het nieuws van den dag 29-11-1886.

[7] Bommelsche Courant 30-11-1887; Delftsche courant 8-7-1887; Nieuwe Tielsche Courant 1-10-1887; Haagsche courant 31-1-1887.

[8] De Tijd 7-10-1887; Nieuwe Tielsche Courant 17-9-1887; Zierikzeesche Courant 12-12-1888.

[9] Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant 24-4-1905; Rotterdamsch nieuwsblad 15-6-1905, 10-12-1915.

[10] Zierikzeesche Courant 24-5-1900; bieretiketten.nl.

[11] Haagsche courant 29-4-1889, 28-7-1890, 26-6-1891, 14-1-1892.

[12] https://www.voetvanoudheusden.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=60:dedekenij&catid=16&Itemid=45


4 reacties op “Berliner Alt: gek genoeg een Nederlands verloren bier”

  1. Marco Lauret schreef:

    Mooi artikel Roel! Hopelijk komt er nog ergens een recept tevoorschijn.

  2. Arjan te Hoonte schreef:

    Zou het niet “gewoon” een Alt kunnen zijn, gebaseerd op Dusseldorfs Alt of Venloosch Alt? De benaming Berliner alleen maar om het bier te onderscheiden van de andere Alt?

  3. marcel schreef:

    “En het lijkt me niet afgeleid van het Altbier van Düsseldorf, dat in Nederland zo goed als onbekend was”

  4. Oey schreef:

    Weet u wat meer over de genoemde Corman.
    (Ik weet al wel eea).

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *