Een kroegentocht door 16e-eeuws Antwerpen

Pieter Breughel de Jongere - Herberg De Zwaan - Wikimedia CommonsEr zijn veel Belgische steden waar je van kroeg tot kroeg kunt gaan, door de nacht. Cafés als donkere holen verstopt achter Middeleeuwse portaaltjes, of gruizige werkmanscafés in schreeuwerig wit licht. Maar nergens kan dat beter dan in Antwerpen: een cocktail van zeelui, studenten, bejaarde hippies, arbeiders en laveloze Hollanders. En dat was in de 16e eeuw niet anders, als we een kenner mogen geloven: de godheid Bacchus zelf.

Zo’n 870 kroegen telt Antwerpen tegenwoordig.[1] Er overal een pintje doen zou je zowat een jaar kosten, en waarschijnlijk je lever erbij. De meeste zitten natuurlijk in het centrum, dat doolhof van straatjes en steegjes, hier en daar bruut doorsneden door brede boulevards. Hoe vaak ik er al niet rondgedwaald heb, langs de legendarische Kulminator, jenevercafé De Vagant of het feestelijke Den Engel… of die keer dat een vriend en ik per ongeluk in een Vlaams Blok-café belandden (grote gele vlaggen aan de muur) en we in al onze onschuld vroegen: ‘Goh, Stella, is dat Vlaams?’

Antwerpen in de 16e eeuw. Bron: MAS Antwerpen.Het Antwerpse kroegleven is van alle tijden, als we het ‘Mandement van Bacchus’ mogen geloven, een schertsende tekst uit 1580 die ons een inkijkje gunt in het leven van de drinkebroers van toen.[2] Een inkijkje dat best leerzaam is voor wie meer wil weten over de geschiedenis van Belgisch bier. Antwerpen was op dat moment toonaangevend: het was met zijn 100.000 inwoners de grootste stad van de Lage Landen. Amsterdam en Brussel waren allebei nog maar liefst drie keer zo klein. Antwerpen stond op het toppunt van zijn eigen Gouden Eeuw: het was dé handelsstad van noordwest-Europa, de rijkdom stapelde zich er op. Bovendien waren in 1577 de gehate Spanjaarden uit de stad verdreven en sindsdien heerste er godsdienstvrijheid. Het calvinisme was voortaan toegestaan. Dit verhinderde echter niet dat het uitgaansleven er nog welig tierde…

Het Mandement van Bacchus is een boekje van 8 bladzijden.In 1580 verscheen er een acht pagina’s tellend drukwerkje genaamd ‘Het mandement van Bacchus’. In feite was het een parodie op het taalgebruik van een gerechtelijke dagvaarding: in de tekst riep Bacchus, heer van wijnen en bieren, zijn onderdanen op te verschijnen in zijn gerechtshoven. Met die laatste werden uiteraard de kroegen bedoeld. De aanklacht: dronkenschap en het besmeuren van vossenvellen, die kennelijk in de kroeg ter verwarming werden gebruikt. 32 wijnen en 30 bieren worden er opgesomd, in aflopende volgorde van kwaliteit. ‘Bacchus’ noemde verder 92 kroegen, niet meer dan een gedeelte van de minstens 376 horecagelegenheden die de stad op dat moment telde. Wie de eigenlijke auteur van het stuk is, is onbekend, mogelijk moet hij gezocht worden in kringen van de bontwerkers, die in de tekst worden genoemd.

Maar welke wijnen schonken de Antwerpse kroegen vooral? Als eerste worden de Rijnse wijnen genoemd, dus uit het Rijngebied in Duitsland. Destijds was het de in de Lage Landen meest algemene kwaliteitswijn, Duitsland lag immers dichtbij. Daarna somt Bacchus een aantal wijnen uit het Middellandse-Zeegebied op: Malveseyen, Romenyen, Muscadellen. Dit waren zoete, likeurachtige wijnen van de Griekse eilanden. Daarna volgt een groot aantal Franse wijnen uit onder meer  Gascogne, de Elzas, Anjou, Poitou en de Bourgogne. Op die laatste na konden deze over het water een belangrijke havenstad als Antwerpen natuurlijk goed bereiken.

Ooit waren Leuven en Hoegaarden bekend om hun wijn. Bron: Calendrier des Bergers, Troyes 1529Opvallend volgen helemaal achteraan een aantal Brabantse wijnen: die van Leuven, Aarschot en… Hoegaarden. Want inderdaad, een paar plaatsen in zuidelijk Brabant die tegenwoordig vooral beroemd zijn om hun bier, waren ooit typische wijndorpen en -steden. In de 16e eeuw was deze echter al ver over zijn top. Toch al nooit veel meer dan eenvoudige landwijntjes, werden ze steeds minder gewaardeerd. Hoge kosten, een tijdelijk kouder klimaat en oorlogshandelingen zouden deze inheemse wijn uiteindelijk de das omdoen. Enkel een paar likeurachtige wijnen, die van de Roeselberg en de ‘Tshertogen wijn’ uit Leuven, werden door Bacchus beter gewaardeerd. Ook deze zouden echter spoedig verdwijnen.

Beter was het gesteld met het inlands bier. Bacchus noemt eerst een paar soorten van overzee: het dikke Jopenbier uit Danzig, oosters bier uit Hamburg, Engels bier en Brunswijkse mom. Maar dan volgen het bier van Hoegaarden en Leuven, twee plaatsen die we ook al bij de wijnen zagen. Hun bier, destijds kennelijk het beste van wat nu België is, werd een stuk beter gewaardeerd dan hun wijn! Het was stevig bier, net als dat van Zoutleeuw, of het Knol en dubbel bier uit Antwerpen zelf. Dan wordt er nog ‘Goutse cuyte’ genoemd, een van de laatste keren dat dit bier uit Gouda nog voorkomt als een in de zuidelijke Nederlanden populaire biersoort. Verder is het opvallend dat het bier van de Franse stad Rouen genoemd wordt.

Onze ‘Bacchus’ gaat verder met het opsommen van bieren uit de dorpen rondom Antwerpen: uit Wilrijk, Deurne, Berchem, Ekeren, Merksem… Dit zal er alles mee te maken hebben dat het bier, niet belast door stedelijke accijnzen, hier een stuk goedkoper was en dat Antwerpenaren daarom graag de stadspoorten uit gingen om op het platteland voordelig te gaan drinken. Helemaal achteraan staan het klein en scherp bier, slappe aftreksels voor de armen. Bacchus distantieert zich ervan: met zulk minderwaardig bier wilde hij niks te maken hebben.

Jan Breughel de Jongere - Feest van Bacchus (detail) - Wikimedia CommonsDan noemt Bacchus nog die 92 kroegen. Paul Verhuyck en Corine Kisling, die in 1987 het Mandement van Bacchus grondig hebben bestudeerd en becommentarieerd, hebben een dappere poging ondernomen deze allemaal te traceren, maar dat viel niet mee. Sommige waren niet in de archieven terug te vinden, van andere, zoals Den Engel, waren er juist meerdere. Een aantal zaten in huizenblokken die nu al een paar eeuwen geleden van de kaart zijn geveegd bij diverse stadsvernieuwingen.

In ieder geval kon de dorstige Antwerpenaar terecht in drinkgelegenheden als ‘Die Leeuwe in ’t Appelstrate’,  ‘in ’t Wielken’, ”t Geschildert Huys’ of ”t Gulde Peert’. Een opvallende uitspanning ontbreekt in de tekst: herberg De Gulden Boom op de Grote Markt, waar begin 16e eeuw volgens het verhaal de duivel Moenen verbleef met Mariken van Nimwegen. De kroegentocht eindigt ‘Voor die kerckduere van ’t groot Gasthuys’, ofwel dronken, arm en berooid in het ziekengasthuis. Een waarschuwing die nog niets aan kracht heeft verloren…

Het lijkt allemaal zo ver weg, en tegelijkertijd zo dichtbij. De herbergen van toen hebben plaatsgemaakt voor de cafés van nu. In 1585, vijf jaar na het Mandement, viel Antwerpen in handen van de Spanjaarden, waarna de bevolking met de helft terugliep en de stad een eeuwenlang verval tegemoet ging. Maar het nachtleven bestaat er nog altijd, van hippe mojitobar tot zeemanskroeg, en wie weet loop je er in de late uren Moenen nog eens tegen het lijf.

Wijnen, bieren en kroegen uit het Mandement van Bacchus

Wijnen
1. Rinschen wijne (Rijnse wijn)
2. Malveseyen
3. Romenijen
4. Muscadellen
5. Bastaert
6. Roselberch (Roesselberg, Leuven)
7. Tserthoghen wijn
8. Gascoenschen (Gascogne)
9. Elsater (Elzas)
10. Bayoenen (Bayonne)
11. Anseroysen (Auxerre)
12. Orliens (Orléans)
13. Beanen (Beaune)
14. Palgieten (Paillette)
15. Petau (Poitou)
16. Alicante (‘wijn van alle canten’)
17. Slavoenen (Slavonië)
18. Daignou (Anjou)
19. Garbe (Graves?)
20. Rees (Reims)
21. Ansoyen (Azoia, Portugal)
22. Sensuere (Sancerre)
23. Cours (Cahors of Corsica)
24. Griecken
25. lpocras
26. Vernaetse wijn (Vernaccio)
27. Engady
28. Achap (wijn die Achap begeerde)
29. Luevenschen
30. Aertschotsen
31. Hoegaersen
32. Moeselerenberge

Bieren
1. Jupen (Dantzig)
2. Ostersen biere (Noord-Duitsland)
3. Enghelschen biere
4. Momme (Braunschweig)
5. Hoornborgen (Hamburg)
6. Hoegaarden
7. Leeuwschen (Zoutleeuw)
8. Dobbele bieren
9. Lueven (grau bier van Leuven)
10. Knol
11. Goutse cuyte (Gouda)
12. Rouaenschen biere (Rouen)
13. Wilrijck
14. Duerne
15. Berchem
16. ’t Veer
17. Walem
18. Eckeren
19. Wijnegem
20. Merxem
21. Dambruxen (Dambrugge)
22. Borgerhousen
23. Stootbanc
24. Leckebaert van Herentals
25. Val van der Banck (Haarlem)
26. Haseler (Hasselt)
27. Crabbeler (Gent)
28. Fellebier (Mechelen)
29. Cleyn bier
30. Scherp bier

Kroegen
1. Engelant
2. d’Ercke (= d’Eycke)
3. Engel
4. Lelie
5. Mortier
6. Molen
7. Leeuwe (in ’t Appelstratel
8. Wielken
9. Sterre
10. Schilt
11. Witten Valc
12. Gulden Hantscoen
13. Olifant
14. Nachtegale
15. Oostenrijc
16. Geschildert Huys
17. Witten Hont
18. Vlies
19. Sinte Cristoffel
20. Gulden Cruys
21. Gulden Brantijser
22. Soutvat
23. Gulden Engel
24. Keerskort
25. Sinte Sebastiaen
26. Valckenborch
27. Roy Lelie
28. Bocx ken
29. Kelderkin
30. Cleynen Spiegel
31. Leeuken (tegenover de Cleynen Spiegel)
32. Wijgaerdeken
33. Boecbinder (tegenover t’Wijgaerdeken)
34. Gulden Peert
35. Schaecbert
36. Sint Joris
37. Catoenboechsken
38. Gulden Hooft
39. Schuttershof
40. Blau Cuype
41. Swaen
42. Dry Bellen
43. Schole
44. Haseleer
45. Bargie
46. Tennen Pot
47. Bellekens kelder
48. Wafelijser
49. Croone
50. Cleyn Zeelant
51. Cladijser
52. Dry Coningen
53. Root Leeuken
54. Boecbinder (in de Pantstraet)
55. Eenhooren
56. Huys v. Neeringe
57. (onder den) Thoren in den kelder
58. Sincroeren
59. Leestkens
60. Tuymeleer
61. Cleyn Beerken
62. Moriaens Hooft
63. Cromhout (bij hoer Eva en hoer Eelen)
64. Blau Cruys
65. Pelgrim
66. Steenken
67. Sint Jacob
68. Lindeken
69. Sinte Gommer
70. IJshondeken
71. Moleken
72. Sinte Dingen
73. Radijs
74. Hertken
75. Schilt van Enghelant
76. (oft daernaest)
77. Joseph
78. Wilden Man
79. Verckenscot
80. Raepken
81. Busse
82. Gulden Poorte
83. Gulden Casteel
84. Bonten Mantel
85. Sinte Claes
86. Fortuyne
87. Vercken
88. Mechelen
89. Sint Jorispoort
90. Kijckt doer de horde
91. Sint Joris Linde
92. (Voor die kerckduere van ’t groot Gasthuys)

[1] https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150602_01711718
[2] Paul Verhuyck en Corine Kisling, Het Mandement van Bacchus, Antwerpse kroegentocht in 1580, Antwerpen 1987.


Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *