Ja, en na vorige week te hebben vastgesteld dat er in Nederlands-Indië meer jenever en wijn dan bier werd gedronken, gaan we het nu dan toch over dat bier hebben. Wat voor bier ging er naar Indië? We hadden al gezien dat de VOC in de achttiende eeuw aardig wat Duits bier vervoerde: zo’n 20% aan Brunswijkse mom, Zerbster en Jopenbier. Engels bier zat daar niet bij. Hadden ze geen IPA in Indië dan? Jawel. Een beetje.

Voor de negentiende eeuw zijn de (door de Koninklijke Bibliotheek gedigitaliseerde) koloniale kranten een waardevolle bron. Daarin staan immers de advertenties met de door schepen vanuit Europa aangevoerde waren, die vaak in veilingen werd verkocht. En de advertenties van toko’s, importeurs, hotels en sociëteiten met het door hun aangeboden assortiment.

Natuurlijk zeggen advertenties niet alles: voor iets wat goed verkoopt hoeft misschien niet te worden geadverteerd, terwijl iets wat maar mondjesmaat werd ingevoerd groots kan worden aangekondigd. Maar grosso modo krijgen we uit de annonces wel een beeld. Het is materiaal waarmee je rustig een paar maanden zoet mee zou kunnen zijn om het allemaal precies uit te vlooien. Dat gaan we dus niet doen. (Maar als een student nog een leuk onderwerp zoekt voor een werkstuk…)

In plaats daarvan heb ik een heel grove quick-scan gedaan via diezelfde gedigitaliseerde kranten, te bekijken via Delpher.nl, een naam die klinkt als een slechte datingsite. Ik heb gezocht op zoveel mogelijk biersoorten en -namen en vervolgens per decennium gekeken hoe vaak deze voorkomen. Dat leidt, in percentage per decennium, tot het volgende resultaat:

Voor de duidelijkheid: er valt op bovenstaande inventarisatie héél veel af te dingen. Ik heb zo slim mogelijk geprobeerd te zoeken, maar er zullen altijd te veel of te weinig advertenties geteld zijn. Als ik een zoekwoord niet heb gebruikt, staat het er niet in. Een term als ‘ale’ of ‘stout’ is bovendien lastig omdat er dan door de zoekmachine heel veel woorden worden gevonden die niet over bier gaan. Gelukkig werd dit meestal als ‘Pale Ale’ en ‘Stout Porter’ aangeprezen en kon ik het meetellen.

Hoe dan ook, er zijn Nederlands-Indische kranten beschikbaar vanaf 1810. In die periode zien we aanvankelijk advertenties voor ingevoerd ‘ligt en zwaar bier’. In 1811 werd de kolonie echter veroverd door de Engelsen, als onderdeel van de Napoleontische oorlogen in Europa, en deze zouden hier tot 1816 de dienst uitmaken. Het verbaast dan ook niet dat in 1812 voor het eerst in een advertentie ‘Pale Ale, in Hogsheads and Chests’ wordt aangeboden, en in 1813 de eerste ‘porter, in bottles’.[1] De Engelsen, die in Azië al een tijdje veel machtiger waren dan de Nederlanders, beheersten een groot deel van de handel daar en zouden dat nog wel even blijven doen. Vandaar dat Pale Ale en Porter tot ongeveer 1880 belangrijke biersoorten in Nederlands-Indië zouden blijven. In eerste instantie kwam het bier met name van de brouwerij van Hodgson ten oosten van Londen, op dat moment de belangrijkste bierleverancier voor de Britse East India Company.[2] Hodgson kreeg vanaf de jaren 1820 concurrentie van de brouwers in Burton upon Trent en zo zien we vanaf 1834 ook de bieren van Bass en Allsopp in de advertenties op Nederlands-Indië opduiken.[3]

In 1845 zien we in een Nederlands-Indische krant voor het eerst de woorden ‘Echt India Pale Ale’ staan, naast ‘dito double stout’.[4] Ook hier niets geks: de Engelsen waren de Pale Ale die al vanaf eind achttiende eeuw naar de Oost ging langzamerhand India Pale Ale gaan noemen (de eerste vermelding van ‘East India Pale Ale’ staat in een Australische krant uit 1829 en de eerste in een Britse krant dateert van 1835).[5] Zoals boven al te zien is, vormde IPA echter maar een klein deel van het aangeprezen bier. Het grotere tweelingzusje Pale Ale haalde na 1850 op dat moment ook niet meer dan 20%, alvorens na 1880 stilaan van het toneel te verdwijnen. Porter bleef een tijd stabiel op 20% om tegelijkertijd ten onder te gaan, maar daar kwam dan Extra Stout (onder andere van Guinness) en Vollenhoven Stout voor in de plaats.

Gaandeweg hebben de Engelsen kortom hun aandeel op de Nederlands-Indische biermarkt verloren, zoals in het bovenstaande schema al duidelijk wordt. Dit wordt nog onderstreept door de cijfers uit 1871: in dat jaar kwam slechts 20% van het op Java en Madura aangevoerde bier uit Engeland en maarliefst 71% uit Nederland.[6] Belangrijke Nederlandse brouwerijen die naar de Oost exporteerden waren aanvankelijk de drie grote Amsterdamse bedrijven De Haan, De Valk en De Hooiberg. En daar gaan we de volgende keer naar kijken.

[1] Java government gazette 21-11-1812, 23-01-1813.
[2] Java government gazette 8-10-1814; Martyn Cornell, Amber, Gold and Black, Stroud 2010, p. 100-101.
[3] Javasche courant 21-06-1834, 23-04-1836. Vgl. Cornell, Amber, Gold and Black, p. 106-107.
[4] Javasche courant 1-3-1845.
[5] Cornell, Amber, Gold and Black, p. 108; http://zythophile.co.uk/2013/05/14/the-earliest-use-of-the-term-india-pale-ale-was-in-australia/; http://zythophile.co.uk/2010/03/29/the-first-ever-reference-to-ipa/.
[6] Statistiek van den handel, de scheepvaart en de in- en uitvoerregten op Java en Madura over het jaar 1871, Batavia 1872.