September 1901. In het Oost-Vlaamse stadje Sint-Niklaas waren slopers bezig het oude postkantoor af te breken. Plots zag een van hen onder een plankenvloer iets schitteren. Een munt van twee frank. Zo veel geluk heb je niet snel. Het besluit viel dus om de munt met een paar collega’s in een naburige herberg op te gaan drinken. Zoals dat gaat als het vrijdag is: ‘Na de eerste ronde kwam er een tweede, en ze vonden den drijdraad zo lekker, dat ze weldra allen “een weinig in den wind” waren.’ En toen begonnen de discussies over de hoogte van de werklonen…[1]

Terwijl de vrolijke drinkers terug naar de werkplaats gingen om hun collega’s ervan overtuigen ook hun werk te staken, met hevige woordenwisselingen en politieoptreden als gevolg, blijven wij natuurlijk even stilstaan bij de vraag: wat was die ‘drijdraad’? Bier natuurlijk, dat had u als lezer ook al wel begrepen. Het ‘drij’ in de naam is Vlaams dialect voor ‘drie’. In de 19e eeuw treffen we het op diverse plaatsen aan, maar met name in Sint-Niklaas. Zo wordt de ‘Drijdraad van Sint Nikolaas’ genoemd in het lied ‘De bieren’ van de Gentse volkszanger Napoleon Destanberg, tussen andere bieren zoals Gentse uitzet en Oudenaards bruin.[2]

Ook buiten het Land van Waas (de streek rond Sint-Niklaas) was drijdraad bekend. Een overzicht van Vlaamse dialectwoorden uit de jaren 1865-1870 noemt drijdraad ‘de beste soort van Mechelsch bruin bier. In ’t Land van Waas betekent het: straf bier, ook flauwen koffie’.[3] Toen op de Wereldtentoonstelling van Antwerpen in 1894 het nep-zestiende-eeuwse wijkje ‘Oud Antwerpen’ werd geopend, werden daarbij door de gasten 4500 pistolets, vier grote hespen (hammen), vier kilo’s vlees, zes bollen kaas maar ook zes tonnen bier en 260 flessen ‘gentschen drijdraad’ soldaat gemaakt.[4] Op diezelfde Wereldtentoonstelling was een van de exposanten brouwerij Van Velsen uit Bornem, die er een blond, extra stout, porter, een barleywine maar ook een ‘drydraad’ aan den volke toonde.[5] Twee jaar later op de ‘Exposition internationale de la table’ in Gent was het brouwerij Vandionant te Sint-Niklaas die een zilveren medaille kreeg voor zijn drijdraad.[6]

Zelfs over de Nederlandse grens werd het gemaakt: brouwerij Het Hontenisser welvaren in het Zeeuws-Vlaamse Hontenisse (hemelsbreed nog geen 30 kilometer van Sint-Niklaas) adverteerde in 1850 met zijn ‘Driedraad’ van 12 gulden per vat van 150 liter.[7] Vanaf 1886 treffen we Belgische drijdraad gedurende een paar jaar aan in het Café Belge in Den Haag, waar het achtereenvolgens omschreven werd als ‘Munchener’, ‘Mechels bruin’, ‘puik, puik’ en ‘extra fijn tafelbier’.[8]

Een verloren Belgisch bier kortom, maar hoe smaakte het en vanwaar die merkwaardige naam? Wie er een beetje naar zoekt, merkt al snel dat drijdraad (of in correcter Nederlands dus ‘driedraad’) de benaming was voor een bepaald soort stevig garen of touw, dat uit drie draden was gevlochten. Maar de naam ‘driedraad’ doet ook denken aan een drank die een eeuw eerder in Engeland de ronde deed, in de tijd dat porter ontstond. Begin 18e eeuw schonken Londense kroegen namelijk een mengsel van bieren dat bekend stond als ‘three-threads’. In feite was dit mengen een handige manier om accijns te ontduiken, zo ontdekte bierhistoricus Martyn Cornell: men mengde relatief laag belast sterk bier met evengoed weinig belast slap bier, om zo goedkoop en illegaal op de sterkte van een normale pint uit te komen. De ‘thread’ zou slaan op een straal bier die lijkt op een draad, een bier gevormd uit meerdere stralen uit verschillende vaten dus.[9] Tegen het jaar 1760 was de three-threads echter in onbruik geraakt, en niets wijst erop dat de driedraad uit het Land van Waas eraan verwant is.[10]

Een plausibeler verklaring voor de herkomst en de naam van de Vlaamse drijdraad vinden we in De Klok van het Land van Waes in 1891. Volgens dit krantenartikel was er eind 18e eeuw op de Grote Markt in Sint-Niklaas een garentwijnderij, eigendom van Pieter-Frans van Naemen (1753-1824). Even verderop stond een herberg genaamd Sint-Antonius, waar de werklieden uit de garentwijnderij hun pintjes dronken. De werkers vonden het bier daar toch wat aan de slappe kant. Hun hoofdman zei daarom tegen de waard: ‘Het bier gelijk het is, is goed; het staat gelijk met het enkel gedubbeld garen van onze twijnderij; maar wij zouden een sterker bier willen, om te drinken als wij drijdraad twijnen, een werk dat goeden loon geeft. Wij zullen u dit bier natuurlijk ook goed betalen, want het kan er af!’ De waard vroeg zijn brouwer om zo’n sterker bier, en voilà: de drijdraad was geboren.[11]

En wat voor bier was het nu? Een aardige bron is de verhandeling over bier die in 1829 werd gepubliceerd door de Leuvense arts Jean-Baptiste Vrancken. Hij schrijft: ‘In Sint-Niklaas wilde men lambiek namaken en verkreeg men een bruiner bier, zeer aangenaam, met een voortreffelijke geur die zijn hoogste graad van verfijning pas bereikt na twee jaar op vat. Deze samenstelling heeft men sindsdien voortgezet in de streek, waar zij in hoog aanzien staat en de naam Dry-draad heeft verkregen, die symbool staat voor haar kracht.’[12]

Even verderop schrijft hij echter over Mechels bier: ‘Men houdt het eerste [treksel van het] bier apart, dat het sterke bier vormt, dat overal bekend staat als dry-draed’. Werd het sterke bier echter met het tweede treksel uit de mout gemengd, dan sprak men simpelweg van Mechels bruin.[13]

Aha. Sterk bruin bier in ieder geval. Gedurende de 19e eeuw moet de drijdraad wat in sterkte achteruit zijn gegaan, want het verhaal wil dat een zekere Meuris, belastingontvanger te Sint-Niklaas, een brouwer vroeg om een nog sterker bier te maken. Dit bier kwam op de markt onder de naam Meuris of Moris, en komt daadwerkelijk voor in diverse oude advertenties, naast drijdraad. Zo werd in 1888, bij een openbare veiling van de brouwerij van wijlen Nathalis Van Raemdonck-De Schepper te Sint-Niklaas, ‘eene goede hoeveelheid oude bieren drijdraad en moris’ te koop aangeboden.[14] In 1913 werd overigens vastgesteld dat een driedraad uit Gent 4,8% alcohol bevatte.[15]

Een opvallende producent van drijdraad was verder de al genoemde brouwerij van de gebroeders Van Velsen te Bornem, die naast onder meer faro, garsten, Anglo, ‘Vlaamsche porter’ en tafelbier ook een drijdraad produceerden. Ze zetten die ook wel in de markt als ‘Vieux-temps’ (niet te verwarren met de gelijknamige spéciale belge die in de jaren dertig door brouwerij Grade in het Waalse Mont-Saint-Guibert werd geïntroduceerd) en merkwaardig genoeg ook onder de Engelse naam ‘Threethread’ (!).[16]

Na de Eerste Wereldoorlog was het afgelopen met de drijdraad. De oorlog had de Belgische brouwnijverheid danig door elkaar geschud, met al zijn verwoestingen, grondstoffenschaarste en vooral de vordering van brouwerijketels voor het koper. Er werd gemoderniseerd en veel oude biersoorten keerden niet of nauwelijks meer terug. In 1923 kondigde brouwerij De Leeuw in Temse aan weer vooroorlogs ‘gewoon bier, dubbel bier, drijdraad enz.’ te verkopen.[17] Twee jaar later adverteerde Adolf Verspecht te Hamme nog met ‘drijdraad, tripel, stout, tafelbieren en likeuren’ en daarna was het afgelopen.[18]

Tot slot: als we dus een indruk willen krijgen van hoe drijdraad gemaakt werd, zouden we de sterkste variant van Mechels bruin bier volgens het recept van Vrancken uit 1829 kunnen nemen.[19] Volgens Vrancken bestond een typisch brouwsel er uit 37 tonnen bier, waarvan 21 tonnen zwaar bier en 16 tonnen klein bier. Hiervoor nam men 1000 kilo geëeste mout, 500 kilo tarwe en 300 kilo haver. Het wort uit de eerste twee treksels werd een uur gekookt in de zogenaamde ‘slijm-ketel’ en daarna nog eens over de bostel gegoten. Uiteindelijk kookte men het geheel met 30 kilo verse hop, niet minder dan 13 à 14 uur lang. Na het afkoelen voegde men anderhalve liter verse gist toe. Intussen ging er dan nog meer water over de bostel om het kleine bier te maken. De Mechelse bruine die men verkreeg door alles weer samen te voegen, zal zo’n 4,9% alcohol geweest zijn, met een bitterheidsgraad van 34 IBU. Hoeveel sterker de eigenlijke drijdraad toen was, weten we helaas niet. In ieder geval kon het Mechelse bier twee jaar bewaard worden, al werd het vaak al na vier à vijf weken aangeslagen. Verder was het de gewoonte om jong en oud bier te mengen om zo tot een stabiel smaakprofiel te komen. Ik werd laatst al over drijdraad gemaild door een iemand uit het Waasland die het wel weer wilde brouwen, dus wie weet is dit bier binnenkort weer te proeven…

[1] Het laatste nieuws 30-9-1901.
[2] Snoeck’s liedjesboek, Gent z.j., p. 83-85. Dit is overigens een compilatie uit ca. 1880 van liederen die ooit in de Snoeck’s almanak hadden gestaan, een jaarlijkse uitgave die een voorganger was van de huidige glossy Snoecks die nog altijd ieder jaar verschijnt.
[3] L.W. Schuermans, Algemeen Vlaamsch idioticon, Leuven 1865-1870, p. 106.
[4] Gazet van Antwerpen 22-4-1894.
[5] Exposition Universelle d’Anvers 1894. Catalogue officiel général. Préliminaires, section Belge, sections spéciales, Brussel 1894, p. 182.
[6] La Flandre libérale 13-5-1896.
[7] NRC 2-7-1850.
[8] Haagsche courant 5-7-1886, 22-11-1886, 5-9-1887, 24-6-1889.
[9] http://zythophile.co.uk/2015/06/05/the-three-threads-mystery-and-the-birth-of-porter-the-answer-is/
[10] Overigens spreekt de uit Sluis afkomstige dichter François van Bergen al in 1692 in een gedicht van diverse dranken, waaronder bier, wijn, brandewijn, jenever en driedraad. Het werd in 1716 gepubliceerd: vgl. François van Bergen, Gemengelde Parnas-loof bestaande in verscheidene soort van gedichten, zo ernstige als spot-dichten, Amsterdam 1716, p. 220. Jan de Regt spreekt in 1733 van ‘een glas vol driedraad’, vgl. Jan de Regt, Slegten-Tyd, mengel-dichten, gezangen en nacht-wachts, Amsterdam 1733, p. 9. In beide gevallen is het niet duidelijk of het over bier of een andere drank gaat.
[11] De klok van het Land van Waes 25-1-1891; Antwerpse BierCourant nr. 37 (maart 2015), p. 16-18.
[12] Jean Baptiste Vrancken, ‘Antwoord op vraag 81’, in: Nieuwe verhandelingen van het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam, Rotterdam 1829, p. 182.
[13] Vrancken, ‘Antwoord’, p. 185.
[14] De klok van het Land van Waes 12-2-1888, 25-1-1891.
[15] A.J.J. Vandevelde, ‘Leidraad voor lessen over de voeding van den mensch, voor hooger huishoudkundig onderwijs’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1921, p. 361-445, hierin p. 425.
[16] Het Handelsblad 18-6-1889, 28-3-1890; Le soir 18-2-1892; L’indépendance Belge 14-5-1905; Het weekblad van IJperen 10-11-1906; http://jacquestrifin.be/etiqanciennes/etiqanciennes-anvers/plancetiquettes-anvers/bornem-vanvelsen.php.
[17] De Schelde 31-3-1923.
[18] De Werker 29-3-1925.
[19] Vrancken, ‘Antwoord’, p. 183-189; Georges Lacambre, Traité complet de la fabrication de bières et de la distillation des grains, pommes de terre, vins, betteraves, mélasses, etc., Brussel 1851, p. 370-372. De versie van Lacambre geeft wat meer duiding over de gebruikte maten. Er was sprake van vaten van 225 liter, terwijl Vrancken de term ‘livre’ (pond) gebruikt voor een kilogram. De versie van Lacambre valt hoppiger uit met zo’n 46 IBU.