Brand sinds 1340, sinds 1971
Op een site als Verloren Bieren zal ik er toch een keer aandacht aan moeten besteden: wat is de oudste brouwerij van Nederland? En vooral: hoe lang is dat al zo? Trots vermeldt het etiket van Brand uit Wijlre het jaartal 1340. Ach ja, marketing. De aloude aartsvijand van de waarheid.
Bierbrouwers zijn jaartallenfetisjisten. Affligem sinds 1074. Grimbergen 1128. Leffe 1240. Maar zoals ik al eerder vaststelde, telde België twee eeuwen geleden precies nul kloosters: allemaal opgeheven tijdens de Franse Revolutie. Deze huidige nep-abdijbieren dateren alle uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw en die jaartallen zijn boerenbedrog.[1] En hoe zit dat met Nederland? Wat is onze oudste brouwerij?
De brouwers van ’t Scheepje in Haarlem wisten het wel in 1887: trots vermeldden ze in hun krantenadvertentie ‘opgericht 1351’. Het stond ook op hun etiketten. Hoe ze aan deze wijsheid kwamen? Geen idee, want de huidige beschikbare gegevens leidden niet verder terug dan het jaartal 1606, toen ene Dirck Diricksz een huis kocht aan de Haarlemse Scheepmakersdijk. Hij moet daar een brouwerij gevestigd hebben, want kort daarna werd hij lid van het brouwersgilde en in 1612 stond hij bekend als ‘brouwer van het Scheepje’. Interessant interessant, maar niet genoeg om de latere claim van ‘1351’ te rechtvaardigen.[2]
Het Scheepje ging ter ziele in 1916, en zo ontstond er dus ruimte voor een nieuwe ‘oudste’ brouwerij van Nederland. Dat werd De Sleutel in Dordrecht. In het archief dook daar een akte op uit 1433. Voilà: op de gevel werd met koeienletters ‘Anno 1433’ geschilderd. In 1933 kon dan ook het vijfhonderdjarig bestaan gevierd worden, het jaartal verscheen ook hier op de etiketten en men adverteerde met ‘reeds vijf eeuwen gedronken’. Ten onrechte, blijkt achteraf: in de akte van 1433 was het latere brouwerijterrein nog onbebouwd. Pas ergens tussen 1533 en 1560, een goede honderd jaar later, moet de brouwerij ontstaan zijn.[3]
Het verhaal van De Sleutel is nog niet ten einde: de jaartal-marketing stak de Atlantische Oceaan over. De Burlington Brewing Company in het gelijknamige Burlington, Wisconsin USA, zag wel wat in dat magische 1433. De Amerikanen hadden een paar jaar eerder een ‘Hollands’ klinkend biermerk uit hun duim gezogen: Van Merritt. Compleet met etiket met molen en Hollandse schone in klederdracht, en daar hoorde een ‘old world’ jaartal bij. Dus op 9 februari 1946 sloten ze dus een contract met de Sleutel: voor twee dollarcent per krat mocht er op de etiketten van Van Merritt de tekst prijken: Brewed according to the formula prepared by and with the exclusive permission of De Sleutel Brewery co. ltd. est. prior to AD 1433, Dordrecht, Holland.[4]
Vervolgens konden de Amerikanen gaan fantaseren naar hartelust: uiteraard was sprake van een ‘priceless secret formula’ uit de ‘mysterious Dark Ages’. Bier van ‘before Columbus was even born.’ Maar was er inderdaad sprake van een ‘ancient secret family formula’ waarvoor gold dat ‘in America… only Van Merritt knows it and may use it’? Natuurlijk niet. De Sleutel brouwde sinds 1918 uitsluitend modern ondergistend bier, voornamelijk lager en pils. Als er al zo’n geheim recept was, dan gebruikten ze het zelf al jaren niet meer. Maar de Amerikanen wilden gewoon graag een wat duurder bier verkopen: langer gelagerd, zorgvuldiger gebotteld. Het stempel ‘1433’ moest helpen het bier te slijten, niets meer dan dat.[5]
Dat lukte overigens niet: in 1954 werd de Van Merritt Brewing Company, zoals die inmiddels heette, verkocht en gesloten. Het merk Van Merritt begon een zwerftocht langs verschillende brouwerijen in het Mid-Westen, en begin jaren negentig stierf het een zachte dood. De royaltyovereenkomst met De Sleutel hadden de Amerikanen in 1953 inmiddels afgekocht voor 38.000 gulden. In datzelfde jaar werd overigens De Sleutel aan Heineken verkocht, dat er vervolgens voornamelijk donker Heinekenbier brouwde en in 1968 de productie staakte.[6]
Maar wacht eens: Brand komt toch uit 1340? Nog vroeger dan 1351 en 1433. Hoe konden die andere brouwerijen dan dit soort claims maken? Euhm, omdat Brand nog moest uitvinden hoe oud ze waren. Want terwijl De Sleutel al een vijfhonderdjarig bestaan vierde, maakte Brand in het Zuid-Limburgse Wijlre zich in 1971 op voor niet meer dan een bestaan van slechts honderd jaar. In 1871 had Frederik Brand immers dorpsbrouwerij ‘Het Panhuis’ gekocht, om deze vervolgens om te turnen tot een modern bedrijf met stoomkracht en ondergisting. Een jubileumboek kon in 1971 niet uitblijven, en zo vlooide ene K.J.Th. Janssen de Limpens de vroege geschiedenis van de brouwerij uit. Zijn conclusie: de brouwerij dateert van 1340.[7]
Vervolgens deed Brand er, gek genoeg, niet al te veel mee. Het jaartal werd genoemd in een jubileumadvertentie, het belandde op de rugetetiketten en het werd, als dat van pas kwam, nog wel eens door de directeur of een andere zegsman aangehaald. In de marketing speelde het geen grote rol. Hoefde ook niet: Brand was immers ‘het bier waar Limburg trots op is.’ Maar in 1989 gebeurde het onvermijdelijke: het familiebedrijf werd opgekocht door Heineken. ‘Limburg is ontroostbaar’ kopte de krant. De brouwerij bleef echter voortbestaan, en zo kon er in 1996 een nieuw, mooi jubileumboek worden uitgebracht. Onder leiding van Heineken werd de al ingeslagen marketingstrategie voortgezet, die moest uitdragen wat Brand voor exclusief merk was. (In Limburg hoefde dat wat minder, daar was Brand al ‘wat Heineken landelijk is’: de marktleider.) En wat is exclusiever dan een jaartal? En zo verscheen begin 2000 deze tekst op het etiket: ‘Rond 1300 ontstaat in de heerlijkheid Wijlre…’ Rond 1300? Hoezo? Wat was er met 1340 gebeurd?[8]
Maar in 2003 lazen we op het etiket ineens: ‘Echte smaak blijft. Brand. Sinds 1340’. Aha. Maar nu even terug naar dat jubileumboek uit 1996. Daarin schrijft namelijk de plaatselijke bierhistoriekenner, pastoor Frans Crutzen, dat het onderzoek uit 1971 wegens het vinden van nieuwe gegevens en het opdoen van nieuwe inzichten helemaal over is gedaan. En wat blijkt? Het oudste schriftelijke gegeven over het ‘banpanhuis’ waaruit de Brand-brouwerij is ontstaan, dateert van 1484/1485. Ow. Pastoor Crutzen geeft toe dat het panhuis waarschijnlijk ouder was, en mogelijk rond 1400 al bestond. Maar het is geen 1340.[9]
Dat jaartal is dan ook ‘dikke duimenzuigerij’, gaf Crutzen dan ook recentelijk toe aan de factcheck van de NRC. En natuurlijk, andere dorpen in de regio hadden in de veertiende eeuw al wel zo’n banpanhuis, namelijk een brouwerij in eigendom van de plaatselijke kasteelheer waar de dorpelingen verplicht hun bier moesten kopen. En natuurlijk, het ligt voor de hand dat in Wijlre vóór 1484 ook al bier werd gebrouwen en gedronken. Crutzen schat dat dit in de twaalfde eeuw al het geval was.[10] Het pand dat door de eeuwen heen als ‘panhuis’ bekend bleef staan en waar met tussenpozen bier werd gebrouwen, vormt inderdaad de kern van de huidige Brand-brouwerij in het mooie Limburgse heuvellandschap. Maar 1340? Marketing.
[1] http://verlorenbieren.nl/verloren-bieren-31-abdijbier-2/.
[2] Het nieuws van den dag 2-5-1887; P. Biesboer, ‘Een Haarlems interieur in Philadelphia’, in: Haerlems Jaarboek 1986, p. 97-104.
[3] Jan Alleblas, ‘Brouwerij De Sleutel ‘anno 1433”, in: Water wordt een feest zodra het bij de brouwer is geweest. Dordtse brouwerijen door de eeuwen heen (Jaarboek 2007 Historische Vereniging Oud-Dordrecht), Dordrecht 2007, p. 140-169, hierin p. 141-142.
[4] Alleblas, ‘De Sleutel’, p. 159.
[5] The Milwaukee Journal 29-10-1946, 9-4-1947; Pittsburgh Post-Gazette 24-3-1947.
[6] The Milwaukee Journal 30-4-1954; The Milwaukee Sentinel 25-4-1954; The Journal Times 30-4-1990; Alleblas, ‘De Sleutel’, p. 159-160; Vers van ’t Vat 23-7-1970.
[7] Fr.G.H.M. Crutzen et al., Traditie en vernieuwing. 125 jaar Brand, Wijlre 1996, p. 13.
[8] Limburgs dagblad 26-5-1971; Het vrije volk 21-4-1989; Crutzen, Traditie en vernieuwing, p. 144; Vers van ’t vat, maart 2000.
[9] Crutzen, Traditie en vernieuwing, p. 13, 26, 54.
[10] ‘Bavaria, Grolsch en Brand zijn stokoud’, in: NRC.next 23 oktober 2015.
De Sleutel brouwde tot 1933 ook bieren van hoge gisting.Zie ook website Heinekencollection.com.