Er zijn ook van die bier-onderwerpen die je niet even in één artikeltje af kunt doen. Ook omdat ik nog midden in het onderzoek zit (of beter: ik moet er nog aan beginnen). Neem nou de VOC en Nederlands-Indië. Iets waar van alles over te zeggen valt: wat dronken ze op die schepen? Wat dronken ze daarginds? Werd er in Indië ook gebrouwen? En hoe staat alles in verhouding tot wat er in Brits-Indië gebeurde, met die IPA van ze? Dat gaan we dus in stukjes splitsen. Als het goed is vormen al die brokjes dan straks één verhaal. Nu eerst: wat ging er mee aan boord?

Een interessante bron waar ik laatst op gewezen werd, is het archief van de Boekhouder-Generaal van de VOC in Batavia. Ik hoop dat ik niet meer hoef uit te leggen wat de VOC, de Verenigde Oost-Indische Compagnie, nou precies was. Maar kort dan even: gesticht in 1602, was dit een handels- en transportonderneming die in Nederland het alleenrecht had om in Azië te opereren. Ze kochten in het oosten allerlei goederen voor de Europese markt (specerijen, porselein, koffie, thee…) maar verhandelden en vervoerden ook waren tussen de verschillende havensteden in Azië zelf. Ze hadden er concurrentie van andere Europeanen, met name de Engelsen en de Portugezen. Af en toe gebruikte de VOC bruut geweld om de handel en productie van begeerde goederen naar hun hand te zetten. Eind 1799 was het uit, en werd de VOC opgeheven.

En nu dus die Boekhouder-Generaal, die in Batavia zat. Batavia was het Aziatische hoofdkwartier van de VOC, nu Jakarta. Omdat de VOC nou eenmaal een winstoogmerk had, werd alle handel nauwkeurig bijgehouden in grote boeken, waarvan kopieën naar Nederland werden gezonden. Uit de achttiende eeuw zijn een aantal van die boeken bewaard gebleven. En nu komt het: onlangs zijn deze boeken stuk voor stuk in de computer ingeklopt en voor een ieder doorzoekbaar gezet op de site van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, http://bgb.huygens.knaw.nl. En dus kunnen we kijken: werd er ook bier vervoerd, en welk bier?

Van de 100 jaren die de achttiende eeuw telde, is er maar voor 55 jaar de administratie bewaard gebleven. Deze betreft dan de waren die aan boord meegingen als handelswaar: de voorraden voor het scheepspersoneel zijn hierin niet opgetekend. Informatie over dat personeelsbier is er overigens wel, onder andere in de stukken over de inkoop, beschreven door Jerzy Gawronski in zijn artikel over de inkoop van VOC-bier in Amsterdam.[1]

Goed. Die 55 jaren in de achttiende eeuw dus. Hiervoor is per schip beschreven wat er zoal meeging. Uit die scheepsladingen filteren we eerst alle vrachten die binnen Azië werden getransporteerd: we kijken alleen naar bier dat vanuit Nederland naar de Oost ging. Van de 2507 reizen van Nederland naar de Oost waarvan de gegevens bewaard zijn gebleven, ging er bij 517 reizen bier mee. Bij een aantal reizen meer dan één soort, zodat we het hebben over in totaal 745 partijen bier. Wat voor bier, en hoeveel? Zie deze tabel:

Ik heb geprobeerd de verschillende genoemde hoeveelheden om te rekenen naar hectoliters, maar het resultaat kan niet meer zijn dan een schatting: het is gissen hoe groot zo’n pijp of vat nu precies was. In de Verhandeling der munten, maaten en gewigten van Neerlandsch India uit 1786, waar het Huygens Instituut naar verwijst, staat nogal wat tegenstrijdige informatie, onder andere omdat de VOC in Nederland andere maten en gewichten gebruikte dan in Indië(!).[2]

De verkregen resultaten kunnen we vervolgens weer onderverdelen in categorieën. Nogal wat bieren lijken de naam van een brouwerij te dragen, zoals Haantjesbier, Roskammer, Truweel, Ankersbier, etc. Dan zijn er bieren die vernoemd zijn naar een Nederlandse plaats of streek, zoals Delfts, Middelburger, Rotterdammer, Veluws en Weesper. En daarnaast zien we een aantal bieren met (in naam) een buitenlandse herkomst:

Wat hierbij opvalt is het grote aandeel aan die ‘buitenlandse’ bieren: mom uit Brunswijk, Zerbster uit de stad Zerbst bij Maagdenburg, Jopenbier uit Danzig en natuurlijk Luiks. Jopenbier werd overigens best vaak verscheept, maar altijd in relatief kleine hoeveelheden. Het was dan ook een zeer zwaar bier. De vraag is nu echter: werd al dit ‘buitenlandse’ bier ook daadwerkelijk daar gebrouwen of werd dit gedeeltelijk in Nederland gemaakt? Van Luiks bier weten we dat het al rond 1690 in Nederland zelf geproduceerd werd, maar hoe zit dat met mom, Zerbster en Jopenbier?

Al met al is dit ook weer een waardevolle bron, en de biersoorten Mom, Jopenbier en Zerbster zal ik dus verder moeten uitwerken. Ook als ze niet in Nederland gebrouwen werden, werden ze hier gedronken (of in ieder geval door de VOC vervoerd), en dus zijn ze interessant. Wordt vervolgd![3]

[1] J. Gawronski, ‘Bier voor de VOC. De produktie en inkoop in Amsterdam in het midden van de 18de eeuw’, in: R.E. Kistemaker en V.T. van Vilsteren (redactie), Bier! Geschiedenis van een volksdrank, Amsterdam 1994, p. 132-145.
[2] Verhandeling der munten, maaten en gewigten van Neerlandsch India, in: Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap der konsten en weetenschappen, vierde deel, Rotterdam/Amsterdam 1786, p. 397-514. Een pijp bier zou volgens dit werk 130 kan van 10 mutsjes zijn (p. 509), een vat bier in Nederland 110 kan en in Indië 100 kan (p. 514), een aam houdt bij de VOC ‘102 2/5 kan van 2 pintjes, uit Nederland komende; doch word in de Dispens ontfangen voor 97 kan, en weder verstrekt voor 90 kan van 10 musjes ieder’ (p. 480), en een kan is in Holland 8 mutsjes maar wordt in Indië door de VOC gerekend op 10 mutsjes, en er gaat ‘130 kan op een pyp, 125 op een Oxhoofd, 100 op een Vat Bier, en 90 op een Aam’ (p. 498). Veel samenhang is hierin niet te ontdekken. Ik heb hier gerekend met een Amsterdamse aam van 153,6 liter, vervolgens een kan gelijkgesteld aan 102 2/5e daarvan, voor een vat 110 kan genomen en voor een pijp 130 kan. De databank De oude Nederlandse maten en gewichten van het Meertens-Instituut (http://www.meertens.knaw.nl/mgw/) bood helaas weinig houvast.
[3] Overigens bevatten de boeken ook 38 ladingen hop, alle bestemd voor Kaap de Goede Hoop waar enige bierproductie was. Zie ook mijn artikel over Zuid-Afrika op Dossier Hop.