Na vorige week een zomerbier te hebben gedaan, gaan we ons nu voorbereiden op de winter. Een echt winterbier, met recept, want het ultieme doel van deze artikelen is natuurlijk dat we het bier uit vroeger tijden ook kunnen proeven.

In de winter van 1809 vertrokken twee jonge Friezen, Pals Andrise en Pals Geerts, in de vroege ochtend uit het dorpje Deersum om een van de allereerste Elfstedentochten te rijden. Na alle steden aangedaan te hebben kwamen ze om zeven uur ’s avonds aan in Sneek. En ze waren wel dorstig geworden en gingen dus binnen bij de herberg van Hospes Bouwe. ‘Hier vond men een gezelligen kring van burgers, gezeten om den haard, allen liefhebbers van schaatsrijden.’ Toen de stamgasten vernamen wat voor een tocht de twee schaatsers hadden gemaakt, werden ze allebei getracteerd op een halve liter ‘Boerenkoffie’. Sorry, op wat?

Als je aan Friesland denkt, denk je niet meteen aan bier. Tegenwoordig heeft deze leuke provincie maar één bierbrouwerij (waddeneilanden niet meegeteld) en heel lang was er helemaal niets. Toch is er vroeger wel bier gemaakt: in de negentiende eeuw had brouwerij De Halve Maan in het kleine dorpje Knijpe bij Heerenveen een zekere faam, en ook Dokkums bier werd in de hele provincie gedronken. Maar helaas, deze brouwerijen gingen allemaal ruim voor 1900 ter ziele.

Deze brouwers maakten onder andere Maartebier (‘een zomer-bier waarvan men wel een “lijffol” kon drinken’) en Princessebier, maar hét Friese bier had natuurlijk alles te maken met ijs, sneeuw en schaatsen. Lag er eenmaal ijs in de sloten, dan bonden alle Friezen immers hun ijzers onder. Honderden, soms duizenden mensen gingen het ijs op, er werden wedstrijden gehouden en in arresleeën gereden. En als we de verhalen uit de oude doos mogen geloven trokken ’s avonds de jongens en meiden naar de ‘ijsherbergen’: kroegen aan het water ‘waar overal dansen was en waar men boerenkoffie dronk’. Koek en zopie dus, maar die ‘zopie’ was in vroeger tijden helemaal geen chocolademelk, het was bier…

Boerenkoffie was namelijk niets anders dan verwarmd bier, met brandewijn, nootmuskaat, suiker en soms nog meer eraan toegevoegd. Met koffie had het eigenlijk niets te maken, behalve dat het een donkere en warme drank was. En wat voor bier gebruikte je ervoor? In 1838 adverteerte IJ. van der Meulen, bierbrouwer te Leeuwarden met ‘Winter Bruin Bier, uitmuntend geschikt voor Boere Koffij en warm Bier’. Vier jaar later prees brouwerij De Kroon te Leeuwarden zijn ‘Ambra, AEle- of Amber-Bier, naar een oud Engelsch recept vervaardigd bruin bier’ aan voor het zelfde doeleinde. Later in de negentiende eeuw werd vooral het Kluinbier uit Groningen aangeprezen om warm bier mee te maken (en op dat Kluinbier kom ik binnenkort nog terug).

Maar de boerenkoffie die de Friezen ’s winters zo graag dronken, raakte in onbruik. In 1905 vond de Leeuwarder Courant het al het vermelden waard dat op de vergadering van het Onderling Begrafenisfonds te Moddergat (geen grap) nog de traditionele Boerenkoffie gedronken werd. In 1911 was dat nog zo en daarna leefde de Boerenkoffie alleen nog maar verder in nostalgische verhalen over de winters van vroeger.

En dan nu het recept. In de Leeuwarder Courant van 21 december 1949 wordt een vrij uitgebreide variant genoemd met ook eierdooiers, bloem, boter en koffie erin. Voor de stevige dronk dus. Hier wordt uitgegaan van bokbier, waarschijnlijk omdat in 1949 de enige nog verkrijgbare donkere biersoort was.

Een liter bockbier, drie eierdooiers, half pond suiker, een weinig kaneel, bloem, fijngeraspte nootmuskaat, zout, een stukje boter, een theekopje sterke koffie, een theekopje oude cognac.
Klop de dooiers met de kaneel, nootmuskaat, zout, bloem en gesmolten boter tot een zacht zalfje. Voeg er wat koud bier aan toe en klop alles nog eens goed met de suiker en koffie eraan toegevoegd.
Laat nu het bier aan de kook komen en schuim het in één keer af. Nu van het vuur nemen, iets laten afkoelen, en voeg het nu al roerende langzaam bij het koude papje. Thans alles nog even goed laten doorkoken, al roerende en voeg tenslotte de cognac er aan toe, zodra het geheel van de kook is. Opdienen met soeskrakelingen of Oranjekoek.

Voor wie trouwens de historische herberg in Sneek wil bezoeken waar in 1809 de twee Elfstedenrijders op boerenkoffie werden onthaald, hij bestaat nog steeds, onder de naam Café ’t Ouwe Vat. En ze hebben er een uitgebreide bierkaart.